HISTORIA

B O L K Ó W

Bolków, malowniczo położone pośród porośniętych lasami wzgórz, urokliwe miasto, dzięki otaczającym je krajobrazom zyskał swe pierwsze miano – Gaj. Już w 1108 roku czeski uczony Kosmas, w swej kronice umieścił pierwsze informacje o zlokalizowanym w tej okolicy „osiedlu warownym Świny w Polsce”. Wspomina o nim też bulla papieża Hadriana IV z 1155 roku, potwierdzająca uposażenie ówczesnej diecezji wrocławskiej. Rozwojowi tej kasztelanii sprzyjało stosunkowo łagodne, mimo licznych wzniesień, ukształtowanie terenu, jednak przebieg traktów handlowych łączących Wrocław i Legnicę z Czechami, zaowocował powstaniem w jej bliskim sąsiedztwie nowej osady targowej, będącej zalążkiem dzisiejszego Bolkowa. W jej centrum zbudowano stojący do dziś Kościół Krzyża, ochrzczony jeszcze w XIII wieku imieniem św. Jadwigi Śląskiej. W 1276 roku, u schyłku panowania księcia legnickiego Bolesława Rogatki, rozkwit miejscowości przypieczętowano nadaniem praw miejskich i rozpoczętą rok później budową zamku. W ówczesnych zapiskach nazwa miasta występuje w różnych, bazujących na pierwotnym określeniu formach. Gaj początkowo wzmiankuje się jako Hain lub Hayn, a następnie Boleslaus in Hayn, Bolków Gaj i Bolkenhain, dla uczczenia kolejnego władcy tych ziem, księcia Bolka I Surowego. To on podjął się rozbudowy zamku, zmieniając go w jedną z najpotężniejszych twierdz regionu, strzegącej książęcego skarbca. Rosło znaczenie miasta, które było ważnym ośrodkiem Księstwa Jaworsko-Świdnickiego, najdłużej istniejącego, niezależnego piastowskiego państwa na Śląsku, aż do bezpotomnej śmierci księcia Bolka II Małego dzielnie opierającego się wpływom sąsiednich Czech i Niemiec.

 Aktorzy występujący w sztuce wystawianej na zamku Bolków - "Bolko" (zdjęcie z ok. 1920 r.)

Księstwo włączono w granice czeskiej korony, wkrótce pochłoniętej przez zawieruchę wojen husyckich, które zahamowały rozwój Bolkowa. Do 1468 roku na zamku rezydował Jan z Czernej, owiany złą sławą miłośnik grabieży i rozbojów. Następne, stosunkowo spokojne dekady, wzbogaciły miasto o kilka ważnych przywilejów — powołania rady miejskiej, organizacji jarmarków i prawem wyszynku piwa. Na przełomie XVI i XVII wieku miasto nawiedziły pożary, zaraza, a nawet trzęsienie ziemi, pustosząc okolicę. Katalog plag uzupełniły powodzie, a płynącą przez Bolków niepozorną rzekę przezwano Nysą Szaloną. Spokoju nie przynieśli także Szwedzi, którzy podczas wojny trzydziestoletniej kilkakrotnie oblegali miasto. Jego odbudowa ściśle wiązała się z rosnącym znaczeniem obecnego także w Bolkowie rzemiosła tkackiego. Na początku XVIII wieku Bolków staje się własnością zakonu cystersów. Zamek przechodzi remont, a w mieście regularnie organizuje się targi przędzy i płótna lnianego. Na Śląsk ponownie spada widmo wojny i w 1742 roku region zostaje wcielony do Prus. Dla liczącego wtedy ponad 1000 mieszkańców Bolkowa kończy się trwający ponad 300 lat okres przynależności do Czech, od dwóch wieków rządzonych przez austriacką dynastię Habsburgów. Bolków zyskuje status powiatu. W 1750 roku król pruski Fryderyk II wymienia miasto, jako Bolkenhain, w wydanym po polsku zarządzeniu urzędowym dla mieszkańców Śląska. Habsburgowie, pragnący odzyskać utracone ziemie, toczą z Prusami kolejne wojny, a miasto znów jest świadkiem przemarszu wojsk. W 1763 roku Bolków i okolicę plądrują sprzymierzeni z imperium Habsburgów Rosjanie. Miasto jednak znów się podnosi, a przed końcem XVIII stulecia ma już sieć wodociągową. Rewolucja francuska i towarzysząca jej wojna w zachodniej Europie załamuje eksport tkackich wyrobów. Wybucha nawet krótkotrwałe powstanie rzemieślnicze. Sytuacja powoli się normuje, a w mieście powstają pierwsze nowoczesne manufaktury.  W 1810 roku władze pruskie nacjonalizują śląskie dobra cystersów. W okresie wojen napoleońskich w Bolkowie krótko stacjonują regimenty pruskie, a zamek chwilowo „gości” sprzymierzonych z nimi Rosjan, bezskutecznie próbujących szukać w twierdzy skarbów. Bezpośrednie zmagania z Napoleonem toczą się jednak nieopodal Jawora.

Rynek (Markt, Ring) - pierwszy kościół ewangelicki o konstrukcji szachulcowej został wzniesiony w 1742 r., a koszt budowy bezwieżowego obiektu wyniósł 1330 talarów. Świątynia przetrwała nieco ponad 100 lat, do 1855 r. kiedy została rozebrana ze względu na zły stan techniczny. 

Wkrótce rozpoczyna się stopniowa likwidacja miejskich murów, których zachowane fragmenty możemy podziwiać w Bolkowie do dziś. Miasto może rozbudowywać się poza ciasnym łańcuchem fortyfikacji, niestanowiących już przeszkody. Drewniany szpital ustępuje miejsca murowanemu, powstają mechaniczne tkalnie. W połowie XIX stulecia miasto zyskuje gazowe oświetlenie uliczne, urząd pocztowy i nowy kościół ewangelicki. Miejski przemysł uzupełniają dwa tartaki i fabryka papierosów, a rozwój kolei w 1890 roku łączy Bolków ze Strzegomiem, poszerzony wkrótce o dojazd do Marciszowa. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, powołane na początku XX wieku, w zamkowych wnętrzach uruchamia regionalne muzeum. Po I wojnie światowej Bolków traci status powiatu i zostaje włączony w sąsiednie, najpierw kamiennogórskie, a następnie jaworskie struktury. Podczas II wojny światowej w okolicy miasta powstaje filia niemieckiego, nazistowskiego obozu Gross-Rosen, której więźniowie pracują w fabryce przemysłu lotniczego i przy drążeniu podziemnych sztolni zakładu, gdzie na wypadek nalotów planowane jest kontynuowanie produkcji. Miejsce i ofiary obozu upamiętnia pomnik, stojący na Czerwonym Wzgórzu, między Bolkowem a Wolbromkiem. 8 maja 1945 roku do Bolkowa wkracza Armia Czerwona. Walki do Bolkowa nie dotarły, co uchroniło tutejszą architekturę przed zniszczeniami. Miasto wraca w granice Polski. Przejęcie od Sowietów administracji, początkowo pod nazwą Bolkowiec, wiąże się z wysiedlaniem pozostających jeszcze na miejscu Niemców. Do miasta przybywają mieszkańcy dawnych Kresów Wschodnich, którzy szczęśliwie znajdują tu nowy dom, wkrótce podejmując się do rewitalizacji zabytkowych kamieniczek i rozbudowy miasteczka. Filar przemysłu stanowią zakłady tkackie, typowe dla socjalistycznej gospodarki PGR-y oraz cegielnia, garbarnia i mający jeszcze przedwojenne tradycje młyn. Paletę placówek edukacji tworzy m.in. technikum agrobiznesu i kilka podstawówek, w 1980 roku skupionych w nowym kompleksie. Przemiany ustrojowe 1989 roku wiązały się z zapaścią gospodarki miasta, a część zakładów nie zdołała ich przetrwać. Zabytkowa zapora na Rochowickiej Wodzie podczas powodzi tysiąclecia notuje rekordowo wysoki poziom wody, przekraczający 5 metrów. Przez miasto przestają kursować koleje, a po wejściu Polski do Unii Europejskiej wielu Bolkowian udaje się za chlebem na emigrację.

Aktorzy występujący w sztuce wystawianej na zamku Bolków - "Bolko" (zdjęcie z ok. 1920 r.)

Demokratyczne przemiany pozwoliły nawiązać trwałe, międzynarodowe kontakty, a partnerami Bolkowa stają się holenderskie Heerde, czeskie Doksy oraz niemieckie Bad Muskau i Borken. Uroki bolkowskiej przyrody obejmuje unijna ochrona w ramach programu Natura 2000. Miasto rewitalizuje nawierzchnię zabytkowego rynku, zyskuje obwodnicę, a dawny, od lat nieużytkowany kościół ewangelicki zmienia się w Galerię Historyczno-Artystyczną. Zamek wielokrotnie gości filmowe ekipy, a od wielu lat jest stałym gospodarzem znanego w całej Europie festiwalu Castle Party, co roku przyciągającego do miasta tysiące miłośników skąpanej w mroku muzyki. W XXI wieku z ratuszowej wieży w każde południe zaczyna rozbrzmiewać hejnał. Dziś łączymy 4 stojące otworem wyjątkowe zamczyska, strzegące bram Krainy Wygasłych Wulkanów. Jak na Gaj przystało, słyniemy z niepowtarzalnych gatunków drzew, rosnących między uliczkami miasta. Unikatowe w skali kraju interaktywne ławeczki pozwalają rozsiąść się wygodnie i posłuchać lokalnych legend. W miejskim parku grasuje Leszy, prawdziwy Duch Lasu, ale obejdziemy się bez interwencji wiedźmina. Wielowiekowe przeobrażenia nie zmieniły w Bolkowie najważniejszego — wciąż jest nam wszystkim po drodze, a tutejsza wspólnota, gotowa napisać kolejne rozdziały historii, szeroko otwartymi ramionami wita wszystkich odwiedzających nas gości.

[ AUTOR TEKSTU: Jakub Ciołko ]

G A L E R I A